Το Μάρτιο του 2016 το ΚΚΕ τίμησε 28 μέλη της Κεντρικής Επιτροπής του, που εκτελέστηκαν, δολοφονήθηκαν ή έπεσαν σε μάχες για την ελευθερία και τα ιδανικά τους. Ανάμεσα σε ηρωικές μορφές του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα όπως ο Νίκος Μπελογιάννης, ο Νίκος Πλουμπίδης, ο Γιάννης Ζέβγος, κ.α., τιμήθηκε και ο ξεχασμένος ήρωας του Πολιχνίτου Παναγιώτης Σαντής. Στο παρόν τεύχος του Πολιχνιάτικου Λόγου παραθέτουμε ορισμένα στοιχεία από την πολιτική δράση του Παναγιώτη Σαντή, όπως αυτά συγκεντρώθηκαν από διάφορες αρχειακές πηγής, εφημερίδες της εποχής, κλπ.

Σύμφωνα με τον Γ. Γαλέτσα[1], ο Παναγιώτης Σαντής γεννήθηκε στον Πολιχνίτο το 1902 και ήταν το μεγαλύτερο από τα τρία παιδιά του Χαράλαμπου και της Μαρίας Σαντή. Δεν γνωρίζουμε πώς εμπλάκηκε στο κομμουνιστικό κίνημα ούτε και αν ανέπτυξε δραστηριότητα στον Πολιχνίτο και στη Λέσβο. Αν και στον Πολιχνίτο ήδη από τα μέσα του 1924 δραστηριοποιείται κομμουνιστική οργάνωση, από τις λιγοστές πηγές που υπάρχουν δεν προκύπτει κάποια εμπλοκή του Σαντή.  Εντούτοις, τη δεκαετία του 1930 αναδείχθηκε σε κορυφαίο στέλεχος του ΚΚΕ με πλούσια συνδικαλιστική δράση για την οποία υπέστη πολλές διώξεις.

Στα 1928 εμφανίζεται να δραστηριοποιείται στο συνδικάτο καπνεργατών «η Άμυνα» της Ξάνθης και έχει αποσταλεί ως αντιπρόσωπος στο 4ο Πανελλαδικό Συνέδριο της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών[2].

Στα 1932 βρίσκεται πλέον στον Πειραιά[3], γραμματέας του συνδικάτου εργατών επισιτισμού, όπου διώκεται από την ασφάλεια με την κατηγορία της παράβασης του Ιδιωνύμου[4].

Τον Μάη του 1933 συλλαμβάνεται από την ασφάλεια μέσα στα γραφεία του Ενωτικού Εργατικού Κέντρου Αθηνών για προσηλυτισμό εργατών στην κομμουνιστική ιδεολογία[5].

Τον Γενάρη του 1934 συλλαμβάνεται στη Λειβαδιά στα εγκαίνια του εκλογικού κέντρου του Ενιαίου Μετώπου, στο οποίο συμμετείχε ως αντιπρόσωπος της εκλογικής επιτροπής Αττικοβοιωτίας[6].

Στις εκλογές του 1935 είναι υποψήφιος βουλευτής  του Ενιαίου Μετώπου Εργατών – Αγροτών στην Αττικοβοιωτία[7].

Στο μεταξύ έχει προσβληθεί από φυματίωση, αναδεικνύεται γραμμματέας της ομοσπονδίας φυματικών, και προς τα τέλη του 1935 εξορίζεται στον Αη Στράτη[8], όπου παρέμεινε για 3 περίπου μήνες[9]. 

Προς τα τέλη της δεκαετίας του 1930, λίγο πριν το ξέσπασμα του 2ου παγκοσμίου πολέμου έπαιξε ζωτικό ρόλο στην «επιβίωση» του ΚΚΕ[10]. Είναι η εποχή που η Μεταξική δικτατορία εντατικοποιεί τις προσπάθειές της για διάλυση του κομμουνιστικού κόμματος συλλαμβάνοντας εκατοντάδες στελέχη του και το σύνολο σχεδόν των μελών της Κεντρικής Επιτροπής που είχαν αναδειχθεί από το 6ο συνέδριό του, το Δεκέμρη του 1935. Στις δύσκολες αυτές συνθήκες, προς τα τέλη του 1938, μια ομάδα στελεχών που δεν είχε συλληφθεί, μεταξύ των οποίων οι Δ. Παπαγιάνης, Β. Κτιστάκης, Χ. Κανάκης, Π. Σαντής, Σ. Βιτσαρά, Γ. Ελληνούδης κ.ά. συγκροτούν ένα καθοδηγητικό κομματικό κέντρο υπό τον Νίκο Πλουμπίδη, ο οποίος βρισκόταν κρατούμενος στο σανατόριο «Σωτηρία». Η ομάδα αυτή έμεινε γνωστή σαν «Παλιά Κεντρική Επιτροπή», είχε δικό της τυπογραφείο και έβγαζε τον παράνομο Ριζοσπάστη, ενώ η δράση της συνεχίστηκε μέχρι τους πρώτους μήνες της κατοχής. Συνέβαλε στο να «επιβιώσουν» θύλακες του κομμουνιστικού κόμματος, οι οποίοι διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο μετέπειτα στην οργάνωση της εθνικής αντίστασης κατά τη γερμανική κατοχή.

Ξαναγυρώντας στος τέλος της δεκαετίας του 1930, η ελευθερία του Π. Σαντή δεν κράτησε για πολύ. Στα 1940 τον βρίσκουμε εξόριστο στον Αη-Στράτη, απ’ όπου και απέδρασε στις 14 Ιουλίου 1940 με εντολή της καθοδήγησης του ΚΚΕ μαζί με άλλους 7 συντρόφους του, τους Μ. Ζαχαράτο, Γ. Γουλημάρη, Σπ. Καλοδίκη, Θαν. Στράτζαλη, Ιακ. Γαβριηλίδη, Θεοφ. Παλιούρα και Κ. Γαμβέτα[11]. Σύμφωνα με τον Κώστα Γκριτζώνα[12] επί 22 ημέρες εργάστηκαν οι σύντροφοί τους Γιάννης Βαϊτσης και Ευσέβιος Μήλας σε μια απομονωμένη σπηλιά του Αη-Στράτη για την κατασκευή της βάρκας με την οποία έφυγαν από το νησί της εξορίας τους οι οκτώ αυτοί πολιτικοί εξόριστοι. Πέρασαν πολλές περιπέτειες και κινδύνεψαν να χαθούν στη θάλασσα, τελικά όμως βγήκαν σώοι στη στεριά. 

Τα επόμενα δύο χρόνια κρύβεται στην Αθήνα, ενώ με την έναρξη της Γερμανικής κατοχής συμμετέχει στο αντιστασιακό κίνημα ως καθοδηγητικό στέλεχος του ΚΚΕ στην πόλη της Αθήνας[13]. Συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς στις 19/9/1942, ανακρίνεται και οδηγείται στις φυλακές Ακροναυπλίας. Έκει θα συνευρεθεί με αρκετούς άλλους Λέσβιους κομμουνιστές όπως φαίνεται και στην παρακάτω φωτογραφία που δημοσιεύεται στο βιβλίο του Αντώνη Φλούτζη[14]. Στην Ακροναυπλία θα κρατηθεί μέχρι τις αρχές του 1943, οπότε και οι Γερμανοί τον παραλαμβάνουν μαζί με άλλους 9 κρατούμενους και τους μεταφέρουν στον Πειραιά. Στις 7/1/1943 εκτελείται στην Κοκκινιά, μαζί με 6 ακόμη κρατούμενους από την Ακροναυπλία καθώς και άλλους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης[15]. Στο παράνομο φύλλο του Ριζοσπάστη της 11/2/1943 δημοσιεύεται η είδηση της εκτέλεσης των Ακροναυπλιωτών εξορίστων. Αναφέρεται χαρακτηριστικά για τον Παναγιώτη Σαντή: «Από τους ιδρυτές της Ομοσπονδίας Φυματικών. Δραστήριος αγωνιστής του κόμματος. Πιάστηκε το φθινόπωρο του 1942 στον Πειραιά και παρά τα βασανιστήρια στάθηκε πιστός ως την τελευταία του πνοή στην υπόθεση του λαού».  Ο Β. Μπαρτζιώτας[16] κατονομάζει την απώλεια του Π. Σαντή και ορισμένων άλλων καθοδηγητικών στελεχών του ΚΚΕ εκείνους τους πρώτους μήνες ανάπτυξης του αντιστασιακού κινήματος στην Αθήνα ως καθοριστικά γεγονότα για την ίδρυση της περίφημης ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκού Αγώνα).

30 Λέσβιοι φυλακισμένοι στην Ακροναυπλία το Φθινόπωρο του 1942. Ανάμεσά τους 3 Πολιχνιάτες: 1. Παναγιώτης Σαντής, 2. Χαράλαμπος Δελόλμας, 3. Γιώργος Καλογήρου. Πηγή: Α. Φλούντζης

Το παράνομο φύλο του Ριζοσπάστη της 11/2/1943 όπου δημοσιεύεται η είδηση της 1ης εκτέλεσης Ακροναυπλιωτών φυλακισμένων από τους Γερμανούς, μεταξύ των οποίων και ο Παναγιώτης Σαντής.

[1] Γιώργος Γαλέτσας, Λέσβιοι στην εθνική αντίσταση – πορεία προς το θάνατο. Εκδόσεις Αιολίδα 2016.

[2] Εφημερίδα Ριζοσπάστης, φύλλο 14/5/1928.

[3] Γαλέτσας, ο.π.

[4] Εφημερίδα Ριζοσπάστης, φύλλο 27/1/1932.

[5] Εφημερίδα Ριζοσπάστης, φύλλα 7/5/1933 και 8/5/1933..

[6] Εφημερίδα Ριζοσπάστης, φύλλο 29/1/1934.

[7] Εφημερίδα Ριζοσπάστης, φύλλο 26/5/1935.

[8] Εφημερίδα Ριζοσπάστης, φύλλα 4/1/1936,  10/1/1936 και 14/1/1936.

[9] Γαλέτσας, ο.π.

[10] Δοκίμιο Ιστορίας ΚΚΕ, Τόμος Α, 1918-1949.

[11] Κώστα Γκριτζώνα, 1985. Κόκκινοι δραπέτες 1920-1940. Εκδόσεις Γλάρος.

[12] Όπου παραπάνω

[13] Βασίλης Μπαρτζιώτας, 1984. Η εθνική αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα – μερικοί βασικοί σταθμοί στην ιστορία της ΚΟΑ του ΚΚΕ. Σύγχρονη Εποχή.

[14] Φλούντζης Αντώνης,  1937-1943 Ακροναυπλία και Ακροναυπλιώτες, Εκδόσεις Θεμέλιο.

[15] Φλούντζης, ό.π.

[16] Όπου παραπάνω